Yr Hen Felin yn Melin Y Wern

Roedd yr Afon Chwiler, a oedd yn rhedeg o flaen Yr Hen Felin a’r Cherry Pie Inn, unwaith yn bwydo, trwy lifddorau ac argae melin, yr olwyn felin fron-ddistaw bellach yn y Felin Wern gyfagos. O’r amseroedd cynnar pan oedd gan bob ystâd wledig ei melin, byddai ffermwyr tenant lleol yn dod â’u ŷd i gael ei falu . Melin y Wern; roedd hon yn perthyn i ystâd Gledlom gerllaw.

Roedd Dorothy Mostyn o Cilcain Hall yn weddw i’r Wynn olaf o Gledlom. Rai blynyddoedd ar ôl ei marwolaeth ym 1725, roedd gan y ddwy ystâd berchnogaeth gyffredin trwy ei disgynyddion a rhoddwyd y felin ar ocsiwn. Mae manylion gwerthu 1873 yn cyfeirio at “Wern Mills”, sy’n gorchuddio pedair erw, sydd â hawl dŵr presennol a chydag adeiladau a “thŷ newydd” ar y safle. Yr adeilad hynaf ar y safle yw’r Felin ei hun, Wern Mill y credir iddi gael ei hadeiladu ym 1805, yr un amser ag y cafodd y ffordd trwy’r dyffryn ei hadeiladu.

Deallir bod yr adeilad hwn wedi disodli melin bren ac mae’r cyfeiriad cynharaf at felinydd yng nghofnodion plwyf Ysceifiog ym 1663 pan gofnodwyd bedydd merch i Hugh Jones, melinydd.

Jones oedd y teulu olaf i weithio’r felin ac fe wnaethant aros yn adeiladau’r felin tan 1935. Roeddent wedi dod ym 1853 pan gymerodd John Jones brydles ddeugain mlynedd ar yr eiddo. Yn ogystal â bod yn felinydd, roedd yn fathemategydd medrus ac yn seryddwr brwd y gwyddys iddo gynhyrchu almanaciau ar gyfer Bwrdd Dociau a Harbwr Merswy. Pan ddaeth y gwaith o falu ŷd i ben ym 1925, y melinydd olaf a gofnodwyd oedd Mr. Richard Williams, er bod Albert Jones, ŵyr i John yn dal i fyw yno. Ar ôl y 1930au fe adfeiliodd yr adeiladau ond, yn ystod y rhyfel diwethaf a hyd at 1947, roedd olwyn y felin yn cael ei defnyddio eto i wefru batris diwifr.

Mae disgynyddion teulu Jones yn dal i fyw ym mhentref cyfagos Lixwm heddiw a gallant adrodd stori’r bwrdd a roddwyd i dalu’r ddyled malu ŷd ac a gludwyd gan y melinydd John Jones o Rhesycae yn ôl i Melin y Wern. Mae dodrefn o’r arwerthiant a gynhaliwyd mewn tŷ sydd bellach wedi’i ddymchwel ar y safle ym 1935, yn dal i fod yng nghartrefi Lixwm heddiw ac mae’n cynnwys y bwrdd hwnnw . Ar un adeg roedd y bwthyn i’r chwith o’r felin yn gasgliad o adeiladau, yn gartref i naill ai weithwyr melin neu’n cael ei ddefnyddio fel swyddfa felin. Yn union y tu ôl i’r Felin ei hun, arferai fod adeilad brics pedwar llawr a ddefnyddid i sychu’r grawn. Roedd y waliau’n wag a chyfeiriwyd y gwres o danau glo trwy ganol y waliau i’w cynhesu. Daeth yr adeilad hwn yn beryglus a chafodd ei ddymchwel tua 1970.

Codwyd yr adeilad pum llawr i’r dde o’r felin ddŵr gan John Jones ar gost o 600 Punt Sterling. Mae dyddiad adeiladu 1886 yn ymddangos yn uchel i fyny yn y gwaith cerrig ar y wal sy’n wynebu’r de. Roedd yr adeilad hwn yn ysgubor ond ers hynny mae wedi cael ei ddefnyddio ar gyfer llawer o bethau. Yn ystod y rhyfel diwethaf, defnyddiodd y Weinyddiaeth Fwyd ef i storio siwgr ac yn ddiweddarach fe’i defnyddiwyd gan gwmni yn gwneud cynhyrch papur, ac yna tan 1966 gan gwmni yn cynhyrchu cynheuwyr tân.

Stablau y Felin oedd yr adeilad deulawr llai yn wreiddiol. Yn ddiweddarach daeth yn warws ac yna stiwdio grefft, o’r enw Craft o ’Hans ar ôl ei berchennog o Ddenmarc. Fe’i prynwyd ym 1988 gan y perchnogion blaenorol Mr a Mrs Evans a’i drawsnewidiodd yn Wely a Brecwast llwyddiannus a fasnachodd am 25 mlynedd, nes iddynt ymddeol ym mis Mehefin 2014.

Bellach mae’r Hen Felin yn eiddo i Liz a Simon Stack a drawsnewidiodd hen stablau’r felin yn fythynnod hunanarlwyo yn 2015. Am ragor o wybodaeth neu i archebu un o’r bythynnod, cyfeiriwch at adran Ymwelwyr y wefan.